پنج سال از مرگ پرویز مشکاتیان گذشته است (۲۹ شهریور ۱۳۸۸)، اما خاطره آثار او در اذهان ایرانیان همانند فولادی که هر روز صیقل می خورد و جلا و جلوه ای تازه تر می یابد،بیشتر ماندگار می شود.
تاثیر کارهای او را بر نسل جوان موسیقی که علاقه مند به تحول و ارائه کارهای نو در ساختار موسیقی سنتی بوده و هستند می توان حس کرد. برخی از رپرتوارهای او در گروه های جوان و میانسال موسیقی نفوذی شگفت انگیز پیدا کرده است و در گوشه گوشه این مرز و بوم اجرا می شود.
او از سال های جوانی به آهنگسازی و ملودی پردازی روی آورد و تا آخرین روزهای حیاتش از این کار دست نکشید. وجه مشخصه کار او بسط و گسترش ملودی و در عین حال توسعه گروه نوازی در قالب اضافه کردن سازهایی تازه به گروه عارف بود.
به نوشته محمدرضا لطفی در بولتن داخلی آوای شیدا «عمق فضای موسیقایی اش و نیز اجرای سنتورش در چارچوب کارهای استاد پایور بود، اما ذائقه خاص خراسانی خود را نیز بدان افزوده بود» و به درک و دریافتی از موسیقی و تلفیق آن با شعر رسیده بود که او را از همقطارانانش ممتاز می کرد.
مشکاتیان ردیف دان به معنای دقیق کلمه نبود، اما آشنایی مطلوبی با ردیف داشت و شاید همین آزادی و بند نشدن به ردیف سبب شد که برخی از کارهایش در فضایی ترکیبی غلیان بخورد و مخاطب و شنونده را بیشتر مجذوب خود کند.
گوش خوب، وسواس در اجرای ظرافت های موسیقی، تسلط به ریتم و درک منطقی و استدلال و ذهنیت هنری،شناخت عمیق از ادبیات و شعر کهن و نو، همه در یک آن در زمانی که او به نواختن می پرداخت در کارگاه ذهن او به کار می آفتاد و آفرینش هایی شگفت انگیز در ملودی و آهنگ را سبب می شد.
اگر چه حجم عمده آثار پرویز مشکاتیان شنیدنی است، اما ده اثر زیر را به نوعی می توان موفق ترین آثار این چهره نام آشنای موسیقی به شمار آورد.
چاووش چهاری که به لاله بهار ختم شد
جدای از کارهای اولیه ای که با پریسا و هنگامه اخوان انجام داد، نخستین کار جدی او آلبوم چاووش چهار بود با شهرام ناظری در دستگاه شور که در همان کوران انقلاب در روی اول این آلبوم منتشر شد و سپس در سال ۱۳۶۵ در آلبوم لاله بهار (نام تصنیفی از ملک الشعرای بهار با آهنگ مشکاتیان) باز نشر شد.
لاله بهار آلبومی بود که مشکاتیان به دلیل علاقه به محمدتقی بهار و به یاد او آثاری را ساخت. ساخته های مشکاتیان از آثار بهار به این اثر محدود نشد و در همان سال ها او مجموعه ای از شعرهای با گویش خراسانی را در قالب تصنیف و آواز ساخت که محمدرضا شجریان آنها راخواند، اما هیچگاه منتشر نشد. همچنانکه برخی دیگر از آثار او با شجریان هنوز فرصت انتشار پیدا نکرده اند.
در آلبوم لاله بهار تصنیف «مرا عاشق» در فضایی برانگیزاننده و حماسی ساخته شده است. پیش درآمد شور که در ادامه به چهارمضراب شورانگیز ختم می شود از جمله آثاری است که ذوق مشکاتیان در بسط و توسعه ملودی را نمایان می سازد.
بیداد و انتشار در فضایی رخوت انگیز
محمدرضا لطفی چند مدتی بعد از مرگ مشکاتیان یادداشتی برای او نوشت و در بولتن آوای شیدا منتشر و در آن اشاره کرد که «آلبوم بیداد در سال ۱۳۵۸ ضبط شد.»
او نوشت که «تار اولیه این اثر را حسین علیزاده نواخت، اما بعدها به دلیل برخی اختلاف نظرها خودش مجبور شد به استودیو برود و به بازنوازی آنچه یار قدیمی او نواخته بود، بپردازد و میکس کار را نیز برعهده گرفت.»
آلبوم بیداد اما در سال ۱۳۶۴ منتشر شد. بیداد نخستین کار مفصل و سازمان یافته مشکاتیان بود، ترتیب قطعات و آواز و نیز فضای کلی کار از اثری فکر شده حکایت می کند آن هم از جانب فردی که در زمان آفرینش این اثر تنها ۲۴ سال سن داشت.
از آستان جانان تا قاصدک
مشکاتیان را باید تنها نوازنده سنتوری به شمار آورد که در فضای مدرسی مرکز حفظ و اشاعه سنتور را با نمد می نواخت. و این از عجایب روزگار بود که فردی چون داریوش صفوت که در این زمینه ها بسیار سخت گیر بود، راضی شد تا مشکاتیان با نمد سنتور بنوازد.
بعدها این نوازنده جوان به یکی از مهمترین تکنوازان سنتور در تاریخ موسیقی معاصر تبدیل شد. از جمله نخستین آثاری که او به صورت تکنوازی سنتور منتشر کرد «بر آستان جانان» بود با همراهی تنبک ناصر فرهنگ فر و آواز شجریان در نغمه بیات ترک.
دو تصنیف بسیار شنیدنی در این اثر به همراه پیش درآمدی نسبتا بلند و چهارمضرابی که همانند دیگر آثار مشکاتیان در ادامه پیش درآمد نواخته می شود، اثر را شنیدنی و گوشنواز کرده است که تا سال های سال در خاطره اهالی موسیقی باقی خواهد ماند.
ویژگی این اثر اجرای بداهه و روی صحنه آن بود که از آمادگی صدای شجریان حکایت می کرد. بر آستان جانان در سال ۶۲ در سفارت ایتالیا اجرا و دو سال بعد منتشر شد.
از این اثر می توان به عنوان یکی از آثار شاخص در موسیقی بداهه نوازی و بداهه خوانی ایران یاد کرد. اوایل دهه ۷۰ مشکاتیان به همراه شجریان و همایون شجریان اجرایی را در دستگاه ماهور روی شعری از مهدی اخوان ثالث با عنوان قاصدک در خارج از ایران (آلمان) اجرا کردند که به رغم تلاش فراوان برای دریافت مجوز از ارشاد دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی امکان پخش رسمی آن فراهم نشد، اما به صورت غیر رسمی تقریبا علاقه مندان به موسیقی آن را شنیدند.
پیش ازاین اثر و در سال ۶۱ او به همراه محمد موسوی و شجریان آلبوم سرعشق را در دستگاه ماهور اجرا کردند. اثری که با سه تار مشکاتیان منتشر شد و جلوه ای دیگر از توانایی های او در سه تارنوازی را بروز و ظهور داد.
عمومی کردن مرکب نوازی و مرکب خوانی
تا قبل از انتشار آلبوم نوا (مرکب خوانی) تصور عمومی از مرکب خوانی و مرکب نوازی در موسیقی ایرانی امری پیچیده و صعب به نظر می رسید، اما با انتشار این اثر در دستگاه نوا که مدگردی هایی به آوازهای بیات ترک، شور و سه گاه دارد، مشخص شد که می توان کارهای سخت را هم به آسانی انجام داد.
علاوه بر چهارمضراب و تصنیف شنیدنی «جان جهان» که از فضای موسیقی خراسان بزرگ الهام گرفته است، صدای بم شجریان در خواندن آوازها نیز جلوه ای تازه از توانایی های او را بروز و ظهور داد.
در مجموع همکاری های شجریان با مشکاتیان، در نزدیک به ۱۵ آلبوم رسمی و منتشر شده و البته ده ها آلبوم مجلسی و محفلی، را باید یکی از مهمترین سرفصل های تاریخ موسیقی سنتی ایران به شمار آورد. آوازها و جواب آوازهایی که حاصل همکاری و همذات پنداری این زوج هنرمند بود و توانست فضایی متفاوت از موسیقی سنتی را در منظر علاقه مندانش قرار دهد.
آلبوم دود عود در دستگاه نوا، اثری بود که نخستین بار با تنظیم کامبیز روشن روان ملودی های مشکاتیان را در بستری ارکسترال از سازهای موسیقی سنتی و کلاسیک به نمایش گذاشت.
نکته جالب توجه این که روشن روان بعد از ربع قرن از انتشار این اثر در برنامه موسیقایی ۲۳ تیر ۱۳۹۱ دستان (شبکه آموزش) گفت که یکی از قطعات این اثر ساخته اوست که به نام مشکاتیان منتشر شده است.
دستان، نماد چهارگاه ایرانی
دستگاه چهارگاه از جمله آوازهایی است که اجرای آن در منظر اهل موسیقی پهلوانی می خواهد و آلبوم دستان شجریان به واقع نمادی از توانایی های حنجره ای این چهره نامی آوازی را در معرض عموم قرار داد.
این اثر از منظر موسیقایی نیز درخشان است. قطعه چکاد ابتدای این آلبوم که به گفته مشکاتیان، در سفری در منزل یکی از دوستان در پای قله دماوند و با الهام از این نماد عظمت ایرانیان ساخته شد، نمونه ای از ظرفیت های موسیقی ایرانی در قالبی تازه را نشان داده است.
اگرچه در همان سال ها رامبد صدیف هم با خواندن و عرضه چهارگاه مرکب در تالار وحدت، هیمنه ای تازه به این دستگاه و قابلیت های آن داد، اما دستان را باید یکی از درخشانترین چهارگاه های تاریخ موسیقی معاصر به شمار آورد که اوج خلاقیت آهنگساز و خواننده در آن بروز و ظهور یافت. تصنیف صبح است ساقیا و روایتی که مشکاتیان از قطعه ای از علی اکبرخان شهنازی در این آلبوم به دست داد از ذهن خلاق و نوع نگاه و بهره برداری اش از این قطعه قدیمی خبر می دهد.
صبح مشتاقان، فصلی تازه در همکاری با خوانندگانی دیگر
پیوند خانوادگی مشکاتیان با شجریان سبب شده بود این دو تن در تمامی دهه شصت به نقطه اوج موسیقی سنتی تبدیل شوند تا اینکه اندک اندک اختلافات سر باز کرد، هر دو آلبوم هایی را با همکاران دیگری منتشر کردند.
پیش از آن مشکاتیان به تشویق شجریان آلبومی را با عنوان صبح مشتاقان با آواز علی جهاندار در نغمه ابوعطا منتشر کرده بود.
مژده بهار و چهارمضراب خزان
صبح مشتاقان اقبالی مناسب یافت و سبب شد تا مشکاتیان به صرافت کاری دیگر با علی جهاندار بیفتد؛ «مژده بهار». به گفته جهاندار در گفت وگویی با روزنامه شرق، همکاری او در این اثر قربانی برخی اختلافات شد و او ترجیح داد پا از این کار کنار بکشد تا فضا برای خواننده ای دیگر باز شود؛ ایرج بسطامی که پیش از آن یک بار تجربه همکاری با مشکاتیان را در آلبوم افشاری مرکب یافته بود.
افشاری مرکب پیش از این با صدای شجریان ضبط شده بود و قرار بود منتشر شود که همان اختلافات مانع کار شد و نتیجه آن شد که مشکاتیان به تمرین گروه عارف با ایرج بسطامی روی آورد.
بسطامی نخستین بار این اثر را در تالار وحدت اجرا کرد تا نوید خواننده ای با صدایی منحصر به فرد در اوج را بدهد. تصنیف «الا یا ایها الساقی» در افشاری مرکب نمادی از موسیقی عرفانی است که شکوهی خیره کننده را در خود مستتر دارد.
بهره گیری مناسب و به جا از ساز دف (که از شگرد های کارهای مشکاتیان است) و نیز حجم خوب ارکستر موسیقی سنتی گروه عارف و در کنار آن نوع تقسیم بندی و سازآرایی که او با ترکیب کلی گروه انجام می داد اثر را شنیدنی کرد.
درنهایت ایرج بسطامی این توفیق را یافت که مژده بهار را هم بخواند. اثری که در آن یکی از زیباترین قطعات ساخته مشکاتیان مجال بروز یافت.
این قطعه که «خزان» نام دارد، به گفته مشکاتیان از ایده افتادن برگ درختان در فصل پاییز الهام گرفته شده است.
قطعه البته بر اساس نغمه ای از موسیقی نواحی منطقه خراسان الهام گرفته شده است به نام«مقام الله» و توانایی مشکاتیان در بسط و توسعه این ملودی ۳۰ ثانیه ای و تبدیل آن به قطعه ای ۸ دقیقه ای با تصویرسازی هایی بدیع را نشان می دهد.
مشکاتیان آثاری دیگر هم منتشر کرد از جمله «مقام صبر» با علیرضا افتخاری، «وطن من» با صدای بسطامی و آثاری با حمیدرضا نوربخش و علی رستمیان که در نوع خود شنیدنی و جذابند.
